Stari Ras predstavlja srednjevkovni kompleks koji se sastoji od više spomenika. Najznačajniji lokaliteti su : Gradina na Pazarištu sa Podgrađem, Trgovište, Gradina u Postenju, Reljina gradina, crkva u Naprelju i latinska crkva u Postenju. Ostaci Starog Rasa smešteni su na lokalitetu Gradina na Pazarištu sa donjim gradom Trgovište, koji se nalazi na 11 km zapadno od manastira Sopoćani. Prema ovom imenu nazvana je srpska srednjevekovna država Raška. U nekim zemljama se naziv Raška i danas koristi. Ras se prvi put pominje u izvorima vizantijskog cara i pisca Konstantina VII Porfirogenita. Od dvanaestog veka ovde se nalazio politički centar srpske države. Ujedno, bio je i kulturni centar Srbije, mesto u kome su nastala najstarija očuvana dela srpske umetnosti. Arheološka iskopavanja u Rasu započela su krajem 1971. godine, a ovaj kompleks se već od 1979. godine našao na UNESCO – voj listi svetske baštine.
Poreklo,imena i lokacija Starog Rasa
O poreklu imena Rasa se i danas raspravlja. Opšte prihvaćeno shvatanje je da ime potiče od naziva utvrđenja Arsa, koje još u šestom veku pominje istoričar Prokopije. Takođe, postoji i mišljenje da je grad ime dobio po reci Raška, čije se izvor nalazi u neposrednoj blizini. I o samoj lokaciji se dugo raspravljalo. Novija istraživanja teorijski ukazuju da se Ras nalazio na potezu utvrđenja Gradina u Postenju, iznad puta Novi Pazar – Raška. O tačnoj lokaciji se ipak do danas ne može govoriti.
Istorija
Sam nastanak grada i njegova rana istorija nisu u većoj meri poznati. Arheološka istraživanja ukazuju na postojanje naselja još u ranom bronzanom dobu. Takođe, vidljivi su i ostaci antičkih objekata, a pronađen je i rimski novac. Osim što je grad imao odbrambenu funkciju, u blizini ušća Sebečevske reke pronađeni su ostaci rimske bazilike, a na lokalitetu Trgovište je pronađena kasnoantička nekropola, na mestu gde je bila i ranovizantijska crkva sa grobnicom iz petog ili šestog veka. Početkom desetog veka su se utvrđenje Gradina u Postenju i utvrđenje na Pazarištu nalazili pod vlašću Bugara. U Rasu se tada nalazila bugarsko – srpska granica. Ovaj podatak znamo na osnovu rata između bugarskog hana Presijama, s jedne strane, i Vlastimirovih sinova Mutimira, Stojimira i Gojnika, s druge strane. Bugari su teško poraženi, a njihovi zarobljenici su tražili da budu odvedeni do grada Rasa. U vreme vladavine Časlava, sredinom desetog veka, središte njegove države nalazilo se u gradu Ras. Potom su gradom vladali Vizantinci i car Samuilo. U jedanaestom veku utvrđenje na Gradini je u više navrata rušeno i obnavljano. Tada se sa sigurnošću zna da je Ras bio u rukama Srba, tačnije kneza Vukana. Potom su grad ponovo zauzeli Vizantinci, a povratio ga je veliki župan Uroš I. Srbi su utvrđenje na Gradini srušili 1127., a Vizantinci su ga obnovili u dvanaestom veku. Ono je nanovo srušeno tokom borbi između vizantijskog cara Manojla I Komnina i Uroša II. Usledila je velika obnova, a ujedno i gradnja novih, do tada nepostojećih objekata. Na čelu Srba najpre je stajao raški župan Desa, a potom Tihomir. Tihomira je nasledio Stefan Nemanja. U vreme vladavine Stefana Nemanje, Ras dobija sve više na značaju. Ovde se nalazilo njegovo glavno uporište, a u crkvi Svetog Petra i Pavla je kršten. Postoji i priča po kojoj je, nakon što je poražen od svoje braće, Stefan Nemanja bio zatočen u pećini. Pretpostavlja se da se ta pećina nalazila na jugoistočnoj padini Gradine. U potkapini pećine se nalazio manastirski kompeks manastira Arhengela Mihaila. Nakon izbavljenja iz zarobljeništva i pobede nad braćom, Stefan Nemanja je, u znak zahvalnosti Svetom Đorđu, podigao manastir Đurđevi Stupovi. Prve kuće izvan gradskih zidina građene su krajem dvanaestog veka, u Podgrađu. Ras tada ima ogromnu važnost u srpskoj državi. U Rasu je održavan sabor , uključujući i onaj iz 1186. godine, na kome se raspravljalo o iskorenjivanju bogumila. Stefanova žena Ana se zamonašila u Rsu, i ostatak života je provela u Bogorodičinom manastiru. Ras je privredno počeo da snaži tokom vladavine kralja Uroša I. Jedan zapis vizantijskog poslanstva svedoči o ubrzanom razvoju Rasa. Kada je poslanstvo posetilo dvor u Rasu 1268. Godine, zatekli su dvorjane kako predu konoplju. Svega tridesetak godina kasnije naišli su na srpskog kralja ukrašenim skupocenim nakitom, a „ ceo dvor je blistao svilenim i zlatnim ukrašenim nameštajem “. O mogućnostima srpskog kralja svedoči i manastir Sopoćani. Od vremena kraljeva Dragutina i Milutina Ras počinje da gubi na značaju. Međutim, gubitak političkog prvenstva nije naškodio privrednom razvoju grada. Zbog sve manjeg prostora došlo je do rušenja utvrđenja Gradina. U to vreme počinje da se formira Trgovište. Kraj dinastije Nemanjić i raspad Carstva uticali su i na dalji razvoj Rasa. Grad je u nekoliko navrata menajo gospodare, a kasnije se ustalio u rukama Vuka Brankovića. Nakon 1427. godine Ras se nalazio u posedu despota Đurđa Brankovića, a u turske ruke dolazi nakon prvog pada Despotovine 1439. Obnovom Despotovine, Ras ponovo postaje srpski, a konačno u ruke Osmanlija dolazi 1455. godine. Trgovište je još neko vreme imalo funkciju administrativnog centra vilajeta Ras, a kada je osnovan Novi Pazar oko 1461., ono biva prozvano Stari Pazar. Usledilo je postepeno propadanje Trgovišta.
Ras kao kulturni centar
Grad Ras je imao ključnu ulogu u političkom snaženju srpske države. Ali ne samo to. Ovde se nalazio kulturni centar Raške. Najstarije očuvano delo raške slikarske umetnosti, minijature Vukanovog jevanđelja iz 1202. godine, nastalo je upravo u gradu Rasu. Do danas su sačuvani i drugi značajni spomenici arhitekture i slikarstva, crkva Svetog Petra i Pavla, Đurđevi Stupovi i Sopoćani. Kompleks koji se nalazi na UNESCO – voj listi svetske baštine obuhvata utvrđenje Gradina sa donjim gradom Trgovište, manastir Sopoćani, crkva Svetih Apostola Petra i Pavla i manastir Đurđevi Stupovi.
Crkva Svetih Apostola Petra i Pavla
Crkva Svetih Apostola Petra i Pavla, ili Petrova crkva, je najstariji spomenik kulture na prostoru Srbije. Ovde se prvobitno nalazilo sedište raške episkopije. Najstariji podaci upućuju da je crkva nastala u osmom veku, mada se smatra da je ona i starija. Crkva ima osnovu rotonde sa upisanim četvorolistom i deo je vizantijske arhitekture. Freskopis potiče iz desetog, dvanaestog i trinaestog veka. Na metu crkve nalazila je još starija. Takođe, tokom istraživanja su pronađeni ostaci ilirskog kneževskog tuluma iz petog veka pre nove ere. Arheološka istraživanja trajala su od 1984. do 1986. godine. Ujedno je izvršena i konzervacija crkve. Crkva Svetih Apostola Petra i Pavla ima veliki značaj u srpskoj srednjevekovnoj istoriji. Ovde se, po pravoslavnom obredu, krstio Stefan Nemanja. Na saboru u Petrovoj crkvi doneta je odluka da se iskoreni bogumilska jeres. Ovde je Nemanja predao vlast sinu Stefanu Prvovenčanom, a tu se zamonašila njegova žena Ana. Crkva Svetih Apostola Petra i Pavla se od 1979. godine, u sklopu kompleksa Stari Ras, nalazi na UNESCO – voj listi svetske baštine.