Manastir Visoki Dečani nalazi se u dolini pored reke Dečanska Bistrica, jugozapadno od Peći, u autonomnoj pokrajini Kosovo i Metohija. Dečani su jedan od najznačajnijih duhovnih centara, a ujedno su i jedno od najvrednijih kulturno – istorijskog nasleđa srpskog naroda. Ovaj manastir se, od 2004. godine, nalazi na UNESCO – voj listi svetske baštine, u sklopu celine „ Srednjevekovni spomenici na Kosovu i Metohiji “.
Istorija manastira
Visoki Dečani su zadužbina kralja Stefana Dečanskog i cara Stefana Dušana. Manastir je posvećen Hristu Pantokratoru i Vaznesenju Gospodnjem. Gradnja Dečana započela je 1327. godine, od strane srpskog kralja Stefana III, docnije prozvanog Dečanski. Gradnja je završena 1335. godine. Ovo je najveća srednjevekovna građevina u Srbiji, visoka 30 metara, a dugačka 36 metara. Otuda i naziv Visoki Dečani. Glavni majstor bio je fra Vita iz Kotora, katolički monah, a radove je nadgledao arhiepiskop Danilo II. Stefan Dečanski izdao je osnivačku povelju 1330. godine, a u njoj navodi, između ostalog, i poduži spisak poseda manastirskog vlastelinstva. Kralj Stefan Dečanski je imao izuzetno buran život. Bio je sin kralja Milutina i kraljice Ane. Već sa deset godina bio je u zatočeništvu kod tatarskog kana Nogaja. Sa svojim ocem došao je u sukob 1314. godine, nakon čega ga je ovaj dao oslepeti i zatočiti u Carigrad. Nakon očeve smrti postao je novi kralj Srbije, a ono što ga je uzdiglo bio je čudesan povratak vida. Stefan III je 1330. godine do nogu potukao bugarsku vojsku u bici na Velbuždu. Međutim, usled manjka ambicija za dalje širenje zemlje, nezadovoljna vlastela urotila se, na čelu sa mladim kraljem Stefanom Dušanom, protiv njega. Posle nekoliko pokušaja izmirenja, Dušan ga je zatočio u tvrđavi Zvečan, gde je umro pod nerazjašnjenim okolnostima. Nakon smrti, njegovo telo je prenešeno u manastir Dečani. Dalju gradnju manastira preuzeo je kralj Stefan Dušan. Gradnja je završena 1335. godine. U crkvu izgrađene su i trpezarija, ćelije za nekoliko stotina monaha, odbrambeni zidovi, garnizonska kula, kao i bolnica. Nakon bitke na Kosovu, Dečanima su oduzeti posedi, ali su oni vraćeni 1397. godine. Nakon 1455. godine, manastir se našao pod turskom vlašću. Usledila je mučka borba za očuvanje manastira. Obnovom Srpske patrijaršije u Peći dolazi i do novog poleta u životu Dečana. U to vreme je zabeležen intenzivan rad na prepisivanju starih knjiga. Tokom Velike seobe Srba pod Arsenijem III čarnojevićem, manastir Dečani je opljačkan od strane Turaka. U vreme vladavine Miloša Obrenovića, tačnije 1836., izgrađen je konak. Knez Aleksandar Karađorđević darivao je 1849. godine ćivot za mošti svetog kralja Stefana Dečankog. Mošti su poslednji put presvučene 1964. godine, u odeću koju je sašio episkop, i budući patrijarh srpski Pavle. Iako su manastirske zgrade postradale u vreme turske okupacije, kao i u požaru u 17. veku, ovo jedinstveno zdanje ostalo je u potpunosti sačuvano sa predivnim freskama iz 14. veka, kao i ostalim duhovnim i kulturnim dragocenostima.
Arhitektura i umetnost manastira Visoki Dečani
Manastir Dečani je najveća i najbolje očuvana sakralna građevina u Srbiji. Manastir je građen u raškom stilu, po ugledu na prethodnike. Stefan III podigao je petobrodnu crkvu sa najširim centralnim brodom dužine 36 metara i visine 29 metara. Iznad je podignuta kupola postavljena na četiri stuba. Istočni delovi najjužnijeg i najsevernijeg broda oblikovani su kao kapelice sa apsidama na istoku, a posvećene su Svetom Nikoli i Svetom Dimitriju. Tri središnja broda imaju zajednički dvoslivni krov, dok su bočni brodovi prekriveni krovovima na jednu vodu. Oltarski deo crkve je trodelan. Zapadni deo je sačinjen od trobrodne priprate koja je niža i uža od naosa. Prekrivena je sa devet rebrastih svodova koje nose pilastri i stubovi. Fasadni deo manastira obložen je tesanim kvaderima mermera u ljubičastoj, sivoj i žućkastoj boji. Vrhovi pročelja ukrašeni su frizom konzolica, ukrašenih raznovrsnim antropomorfnim i yoomorfnim glavama. Dečani poseduju najbogatiju i najobimniju skulpturu u Srbiji. Ukras je raspoređen oko portala, prozorskih otvora i krovnog venca, a u unutrašnjosti na kapitlima stubova i mermernom ikonostasu. Nad glavnim portalom nalazi se Hrist Pantokrator na prestolu, između dva anđela okružena zodijačkim znacima i sa dva lava čuvara na vrhovima bočnih stubova. Na južnom portalu je Kršenje Hristovo, ispod koga se nalazi zapis o gradnji hrama. Na severnom portalu nalazi se predstava razlistalog krsta. Oba zapadna portala zaštićena su figurama lavova i grifona, isto kao i naos, gde se nalazi raskošno isklesan portal sa lavovima koji drže ljudske glave. Na zapadnoj fasadi i na oltarskoj apsidi je predstava Sveti Đorđe ubija aždaju. Živopisanje Visokih Dečana vršeno je od 1335. do 1348. godine. Veliki prostor zahtevao je i veliki broj slikara. U kupoli crkve oslikani su Hrist Pantokrator, Nebeska liturgija i figure proroka i jevanđelista u tamburu i na pandantifima. Potkupolni deo oslikan je Velikim praznicima, Stradanjima, Ciklusom čuda, parabolom i Hristovom delatnošću, a ispod se nalaze predstave iz Akatista Bogorodici. U glavnoj oltarskoj apsidi je Bogorodica sa prorocima, Pričešće apostola i Poklonjenje Agnecu. Tu su još i Hristova posmrtna javljanja i scene iz Života Bogorodice. Događaji iz Hristovog života i delovi Akatista Bogorodici naaze se u paraklisu Svetog Nikole. Geneza je oslikana u paraklisu Svetog Dimitrija. Strašni sud, Dela apostolska, Ciklus smrti Bogorodice i Starozavetne teme iz Knjige premudrosti i Knjige proroka Danila, oslikani su u zapadnom traveju i bočnim travejima naosa. U priprati Dečana su Vaseljenski sabori, crkveni kalendar, portreti Dušana i njegove porodice, Ciklus Svetog Đorđa i Loza Nemanjića. Stefan III Dečanski je četiri puta oslikan, a Dušan pet puta. Osim portreta dinasije Nemanjić, u Dečanima se nalazi i portret logoteta Dorđa Pećpala, koji je sahranjen u priprati crkve. Iako je u oslikavanju Visokih Dečana učestvovao veliki broj slikara, zna se ime samo jednog. To je izvesni majstor „ grešni Srđ “, koji se potpisao nad jednim stubom u crkvi. Osim savršeno očuvanog slikarstva, manastir Visoki Dečani može da se ponosi i bogatom riznicom koju poseduje. Posebnu vrednost ima ikona Svetog ktitora hrama – Stefana Dečanskog, rad Longina, čuvenog slikara iz šesnaestog veka. U manastirskoj biblioteci čuva se oko 170 srednjevekovnih rukopisa, a jedan od najvrednijih je Žitije Stefana Dečanskog iz petnaestog veka. Dečani su do danas ostali jedan od najočuvanijih i najvrednijih kulturno – istorijskih spomenika i duhovnih centrara srpskog naroda. Nažalost, poslednjih godina intenziviran je rad da se Visoki Dečani u što većoj meri odvoje od srpskog naroda i srpske države. Ovo monumentalno blago na jedan od najlepših načina svedoči o bogatoj istoriji i kulturi srednjeg veka.