Manastir Studenica je jedan od najznačajnijih duhovnih centara u Srbiji. Takođe, ovo je jedna od najlepših srednjevekovnih zaostavština, kulturno – istorijsko blago srpskog naroda. Studenica je smeštena u centralnoj Srbiji, na 57 km od grada Kraljeva. Od 1986. godine Studenica se nalazi na UNESCO – voj listi svetske baštine.
Istorija manastira
Manastir Studenica je zadužbina osnivača srpske srednjevekovne države, velikog župana Stefana Nemanje. Stefan Nemanja se na srpski presto popeo 1166 / 68., a vladao je do 1196. godine. Tokom svoje vladavine izgradio je nekoliko značajnih manastira. Gradnja Studenice započela je još osamdesetih godina dvanaestog veka, a prva faza radova završena je 1196. godine, kada je Nemanja vlast predao svom sinu Stefanu. Nakon što se zamonašio u crkvi Svetog Petra i Pavla u Rasu, Stefan Nemanja, sada Simeon, se povukao u manastir Studenicu. Ovde je proveo prvu godinu monaškog života, da bi potom sa sinom Savom otišao na Svetu Goru. Tamo su njih dvojica započeli obnovu zapustelog manastira Hilandar. Simeon se nije vratio u Studenicu, umro je 1199 / 1200. u Hilandaru. Sledeće godine je kanonizovan pod imenom Simeon Mirotočivi. Sava Nemanjić preneo je Simeonove mošti 1208. godine u manastir Studenica. Tada su se nad njegovim moštima izmirila zaraćena braća, Vukan i Stefan. Od trenutka kada je napustio Srbiju, brigu nad Studenicom preuzeo je njegov sin Stefan. Nakon povratka u Srbiju, starateljstvo nad manastirom preuzima Sava Nemanjić. Studenica tada postaje politički, kulturni i duhovni centar srednjevekovne Srbije. Sava je napisao čuveni Studenički tipik, u kome je postavio pravila monaškog života u manastiru. Takođe, napisao je i Žitije Svetog Simeona, u kome je opisao život Stefana Nemanje. Kralj Stefan Radoslav, sin Stefana Prvovenčanog, nastavio je brigu o Studenici. On je 1245. godine izgradio pripratu. Pored njega, kralj Stefan Milutin je podigao malu crku posvećenu Svetim Joakimu i Ani. U manastirskom kompleksu nekada se nalazilo 14 crkava, od kojih su danas sačuvane samo tri. Tursko osvajanje Srbije označilo je početak uništavanja srpskih srednjevekovnih svetinja. Takva sudbina nije zaobišla ni manastir Studenicu. Turci su najpre pretopili olovnu krovnu konstrukciju u municiju. Nakon Bečkog rata ( 1683 – 1699 ), Studenica je opljačkana. Tokom Prvog srpskog ustanka, studenički monasi su aktivno pružali podršku ustanicima. Zbog toga su Turci spalili manastir. Tokom 1846. godine izvršena je krajnje nestručna obnova, tokom koje su slikari preko starih fresaka naneli novi sloj maltera i naslikali nove freske. Ova greška ispravljena je 1951. godine, tokom restauratorskih radova. Studenica je građena kao porodična grobnica. Sa desne strane, u naosu, nalazi se grobnica sa moštima Svetog Simeona. Ispred oltarske pregrade sa desne strane, nalaze se mošti Svetog Simona ( Stefana Prvovenčanog ), a sa leve mošti Svete Anastasije. Svojim značajem, Studenica je jedno od najvrednijih kulturno – istorijskih nasleđa Srbije.
Arhitektura i umetnost manastira Studenica
Bogorodičina crkva
Katolikon Studenice izgrađen je između 1183. i 1196. godine. Ovo zdanje svrstava se među najvrednije spomenike raške graditeljske škole. Crkva je jednobrodna, sa oltarskim prostorom i unutrašnjom pripratom. Spoljašnju pripratu podigao je kralj Radoslav. Spoljni izgled crkve urađen je u romaničkom i vizantijskom stilu gradnje. Četiri portala predstavljaju vrhunac umetničkog oblikovanja u Studenici, naročito zapadni portal, koji se nalazi između spoljne i unutrašnje priprate. Na severnom zidu potkupolnog prostora je prozor sa medaljonima izrezanim u olovnoj ploči, na kojima je prikazano osam fantastičnih životinja, sa dve rozete sa značenjem „ oko Božije “. U prstenastom delu kubeta nalazi se delom sačuvan zapis : „ Ovaj Presveti hram Prečiste Vladičice naše Bogorodice sazdan da bi veleslavnim velikim županom i svatom cara grčkog Aleksija Stefanom Nemanjom koji je primio anđeoski obraz kao Simeon monah … velikoga kneza Vukana 1208 / 9, indikta 9. i mene, koji je ovde služio, pomenite Savu grešnago “. Originalni živopis očuvan je u oltaru, potkupolnom prostoru, zapadnom zidu i donjim zonama naosa. Bogorodica sa anđelima zauzima centralno mesto u oltaru, a ispod nje je Isus koji pričešćuje anđele. Raspeće Hristovo, koje se nalazi u naosu, je najmonumentalnija i najsavršenija kompozicija u crkvi. Odnova studeničkog živopisa izvršena je 1569., o čemu svedoči zapis ispre predstave Uspenje Bogorodice na zapadnom zidu. Na južnom zidu nalazi se ktitorska kompozicija, Bogorodica privodi Simeona Nemanju Hristu, Pravednom sudiji. U priprati se nalazi ciklus fresaka Strašnog suda. Najstariji živopis potiče sa početka trinaestog veka. Odnovljeni živopis je iz šesnaestog veka, i odrađen je veoma stručno. Živopis u spoljnoj pšriprati potiče iz četvrte decenije trinaestog veka. U severnoj kapeli nalaze se kompozicije Poklonjenje žrtvi i ciklus o Svetom Nikoli. U južnoj kapeli nalaze se Nemanja, Stefan Prvovenčani i njegov sin Radoslav sa ženom Anom, Sava, Arsenije i Sava, mlađi brat kralja Radoslava.
Kraljeva crkva
Kraljeva crkva nalazi se severozapadno od Bogorodičine crkve. Posvećena je Svetim Joakimu i Ani, a ime Kraljeva crkva ponela je po ktitoru, kralju Milutinu. Na njenoj fasadi nalazi se natpis : „ U ime Oca i Sina i Svetoga Duha, ja, rob božiji Stefan Uroš, praunuk gospodina Simeona i unuk Prvovenčanog kralja Stefana, sin velikog kralja Uroša i kralj sve srpske i pomorske zemlje, sazidah ovaj hram u ime svetih pravednika i praroditelja Hristovih Joakima i Ane, godine 1314, indikta 12. i priložih tome svetom hramu hrisovulju. I ko ovo promeni da je proklet od Boga i od mene grešnog, Amin. Sazida se hram trudom arhimandrita i protosinđela igumana Jovana … “. Kraljeva crkva je naizgled veoma jednostavna. Međutim, ona je zapravo dobro razrađen model složenog tipa. Osnova je upisani krst u obliku kvadrata. U osnovi je upisan krst sa Raspećem. Kupola je simbol nebeskog prostora u kome boravi nebeski car. Najveća vrednost Kraljeve crkve je njen bogati živopis, koji je sačuvan u velikoj meri. Živopis je ujednačen po stilu, i pokriva sve zidove od poda do kubeta. Slikarstvo crkve potiče iz 14. veka, i spada među navrednije srpske srednjevekovne spomenike.
Crkva Svetog Nikole
Crkva Svetog Nikole, odnosno Nikoljača, je najmanja i najjednostavnija crkva u manastirskom kompleksu Studenice. U pitanju je jednobrodna građevina sa polukružnom oltarskom apsidom na istoku, presvedena u poluobličasto. Crkva je građena od lomljenog i pritesanog kamena u krečnom malteru. Postoje dve teorije o vremenu nastanka crkve. Prema jednoj, građena je u isto vreme kad i Bogorodičina crkva, a prema drugoj u vreme kad je ona oslikavana. Čak metar crkve nalazio se zatrpan pod zemljom. Tokom radova 1968. godine ona je otkopana, čime je dobila mnogo u proporcionalnosti. Danas su očuvani samo fragmenti freskopisa. Očuvana je u oltaru figura Bogorodica sa dva anđela koji joj se klanjaju. Ispod nje su tri sveta oca. Najimpresivniji je lik Svetog Jovana Preteče. Od kompozicije Veliki Praznici očuvani su Ulazak u Jerusalim i Mirosnice na Hristovom grobu. Tokom konzervatorskih radova otkriven je živopis sa ornamentikom vezanih krugova, rozeta, medaljona i grafikona upletenih u lozicu.