Manastir Pećka Patrijaršija je skup crkava smeštenih u blizini Peći, kraj reke Pećka Bistrica, na ulazu u Rugovu pećinu, u autonomnoj pokrajini Kosovo i Metohija. Zbog svoje istorije i bogatog kulturno – istorijskog nasleđa, Pećka Patrijaršija spada u red najznačajnijih spomenika u Srbiji. Od 2006. godine Pećka Patrijaršija se nalazi na UNECO – voj listi svetske kulturne baštine, u sklopu celine Srednjevekovni spomenici na Kosovu i Metohiji.
Istorija manastira
Pećka Patrijaršija, koju sačinjava jedinstveni kompleks, oduvek je bila mesto okupljanja obrazovanih ljudi i monaha naklonjenih umetnosti. Zbog toga je ona do danas ostala sedište srpske duhovnosti i mauzolej srpskih arhiepiskopa i patrijarha. Crkva Svetih Apostola izgrađena je sedinom trinaestog veka, tokom perioda arhiepiskopa Arsenija I. Tada se arhiepiskopija iz manastira Žiča prebacuje u Peć. Ovo je najstarija crkva Pećke Patrijaršije, podignuta na osnovu planova Save Nemanjića. Građena je u mešavini raškog i srpsko – vizantijskog stila, a oslikana je 1250. godine. Fasada crkve Svetih Apostola bila je omalterisana i imala je tamno crvenu boju, kao što je slučaj i sa manastirom Žiča. Prema severu se nalazi crkva Svetog Dimitrija, koju je gradio arhiepiskop Nikodim 1320. godine. Arhiepiskop Danilo II je podigao crkvu Svetih Arhangela, posvećenu Bogorodici Odigitriji, kao i malu crkvu Svetog Nikole, smeštenu u južnom delu kompleksa. Pećka priprata izgrađena je u vreme arhiepiskopa Danila II. Crkva Svetog Dimitrija oslikana je 1345., tokom perioda arhiepiskopa Joanikija. Manastir Pećka Patrijaršija je u nekoliko navrata oštećivan i obnavljan, kako u periodu rane turske okupacije, tako i tokom tursko – austrijskih ratova. Tokom Bečkog rata, patrijarh Arsenije III Čarnojević napustio je ovaj manastir, i sa narodom krenuo u pravcu Beograda. Velika seoba Srba ostavila je Srpsku Patrijaršiju pustu. Ovakvo stanje iskoristili su Turci, koji su pohrlili da je oskrnave. Međutim, tada na čelo Srpske crkve staje veoma sposobni Kalinik, koga do kraja svog života nije priznao Arsenije III. Ipak, iako do danas osporavan, Kalinik je sredio prilike u Patrijaršiji, i zaštitio je od daljih napada Turaka. Još jedan patrijarh bio je primoran da napušta Pećku Patrijaršiju. Bio je to Arsenije IV Jovanović, koji je sa manjom grupom ljudi otišao 1739. godine, kada se srušio njegov san o postojanju srpske države unutar Habzburške monarhije. Manastir je razaranja doživeo i tokom napada Aslan Paše 1830. godine. Ujedinjenje dve Srpske crkve, one koja je bila u Austro – Ugarskoj, i one koja se nalazila pod vlašću Turaka, izvršeno je 1920. godine, kada je mitropolit Dimitrije svečano ustoličen u manastiru Pećka Patrijaršija. Od tada se ustoličenje srpskih patrijarha ponovo vrši u ovom manastiru. Manastirski kompleks opasan je zidom sa pet kupola i jednom dodatno utvrđenom donžon kulom. Pećka Patrijaršija je 1981. godine bila na meti albankih terorista, nakon čega se pristupilo njenoj restauraciji. Tokom bombardovanja Srbije 1999. godine, manastir je uspeo da izdrži udar koji je uzdrmao njegove temelje. Danas u manastiru Pećka Patrijaršija borave 24 monahinje.
Arhitektura i umetnost manastira Pećka Patrijaršija
Crkva Svetih Apostola
Crkva Svetih Apostola građena je u vreme arhiepiskopa Arsenija I u trinaestom veku. Ovo je najstarija crkva u manastirskom kompleksu, oslikana je 1250. godine, i imala je tamno crvenu boju, poput one koju ima manastir Žiča. U to vreme ovde je iz Žiče premešteno sedište Srpske crkve. Crkva je građena po planovima Save Nemanjića, u raškom i srpsko – vizantijskom stilu. Freske u ovoj crkvi potiču iz različitih perioda. Na njima preovlađuju tamne boje, i spadaju u red remek dela srpskog srednjevekovnog slikarstva. U oltarskoj apsidi nalazi se predstava Hrista na prestolu, kome Jovan Preteča i Bogorodica upućuju molitve u ime čovečanstva. Ispod se nalazi Poklonjenje Jagnjetu, ali nažalost, ova freska je uništena. Severni i južni delovi centralnog dela oslikani su predstavom Pričešće apostola. U najvišoj zoni se nalazi scena Hristovog voznesenja, sa Hristom na vrhu, dok se na vertikalnom kružnom zidu nalaze Bogorodica, dva anđela i dvanaest apostola. Ista predstava se nalazi i u manastiru Žiča. Ispod kupole su Silazak svetog duha, Odricanje Svetog Petra od Hrista, Tajna večera i Uskrsnuće Lazarevo. Ispod kupole se nalaze najstarije i najznačajnije freske u crkvi Svetih Aposlota. To su scene iz Hristovog života, a potiču iz trinaestog veka. U protezisu su u Povorci oslikani ugledni crkveni oci, među kojima su Sveti Sava i Arsenije I. Na južnoj i zapadnoj strani nalaze se portreti Stefana Prvovenčanog i Uroša I kao monaha, originalno kao deo povorke članova dinastije Nemanjić. Sveti ratnici su najistaknutije figura u prvoj zoni crkve. U zapadnom delu se, iznad sarkofaga, nalazi scena Smrti patrijarha Joanikija. Ono što predstavlja kultno mesto u crkvi Svetih Apostola je grobno mesto arhiepiskopa Save II. Prva obnova fresaka dogodila se u sedamnaestom veku, tokom perioda patrijarha Pajsija. Novi ikonostas postavljen je 1722. godine. Restauracija je vršena 1933. godine, kada su određene freske uklonjene.
Crkva Svetog Dimitrija
Crkva Svetog Dimitrija građena je u periodu od 1317. do 1324. godine, u vreme arhiepiskopa Nikodima. Crkva ima formu skraćenog upisanog krsta, sa prostranom kupolom. Građena je unakrsno pstavljanim opekama i ciglama. Freskopis je urađen tokom arhiepiskopa Joanikija. Freske u crkvi Svetog Dimitrija obuhvataju veoma dragocene portrete Svetog Save, cara Stefana Dušana, cara Uroša, patrijarha Joanikija, kao i predstave dva Srpska sabora. Ništa manje značajna su Stradanja i čuda Svetog Dimitrija Solunskog. U centralnom brodu i oltaru su prikazani Veliki Praznici, Voznesenje Bogorodice, Pentakost, Polaganja Hrista u grob, Mirosnice na Hristovom grobu. U prvoj zoni je u sedamnaestom veku oslikana scena Poklonjenje Jagnjetu, a izned nje su Pričešće apostola i Bogorodica sa sva anđela iz četrnaestog veka. Na bočnim zidovima su scene iz života Bogorodice, Rođenje Bogorodice ( 14. vek ), i Vavedenje Bogorodice ( 17. vek ). U kupoli je predstava Vaznesenja Gospodnjeg, a u pandativima su oslikana Četiri Evanđelista. Posebnu vrednost u crkvi Svetih Apostola imaju sarkofazi sa moštima patrijarha Jevremijai Save IV.
Crkva Svete Bogorodice Odigitrije ( Putevoditeljice )
Crkva Svete Bogorodice Odigitrije izgrađena je u četrnaestom veku, u vreme arheipiskopa Danila II. Crkva ima oblik razvijenog upisanog krsta sa osmougaonom kupolom, poduprtom sa četiri slobodno noseća stuba. Crkva je podeljena u tri uzdužna prostora. Na južnoj i istpčnoj fasadi ističu se prozori sa gotskim elementima. Unutrašnjost je oslikana 1330. godine. Najpoznatija freska nalazi se na južnom delu priprate, na kojoj je prikazana Bogorodica Mlekopitateljica, koja sedi na prestolu i držeći ga u naručju, doji malog Hrista. Sa leve i desne strane nalaze se anđeli, a na desnoj strani su predstavljene tri devojke, koje šireći ruke pozdravljaju Bogorodicu.
Crkva Svetog Nikole
Crkva Svetog Nikole je takođe izgrađena tokom arhiepiskopa Danila II. Ovo je jednobrodna crkva sa trojnim svodom, građena od cigala i opeke. Do danas nisu očuvane originalne freske u ovoj crkvi. Kasnije je crkva oslikana u vreme patrijarha Makarija, tačnije 1673. Na južnom zidu nalazi se predstava Sveti Nikola vodi patrijarha Makarija Isusu Hristu. Na severnom zidu su portreti srpskih svetaca Simeona i Svetog Save, kao i arhiepiskopa Arsenija I i Danila I.