Manastir Gračanica nalazi se u istoimenom selu, na 10 km od Prištine, na Kosovu i Metohiji. Ovo monumentalno zdanje je jedan od najboljih primera rastuće moći tadašnje srpske države i kralja Milutina. Gračanica je ujedno i jedan od vodećih duhovnih centara i kulturno – istorijsko blago srpskog naroda. Gračanica se od 2006. godine nalazi na UNESCO – voj listi svetske baštine, kao deo celine „ Srednjevekovni spomenici na Kosovu i Metohiji “.
Istorija manastira
Manastir Gračanica je zadužbina srpskog kralja Stefana Milutina. Manastir je posvećen Svetoj Bogorodici, a do danas je očuvana samo crkva Uspenja Bogorodice. Pored toga, Gračanica je jedan od najočuvanijih srednjevekovnih kulturno – istorijskih spomenika u Srbiji. Na mestu gde je izgrađena Gračanica ranije su se nalazile dve crkve. O tome svedoče rezultati arheoloških istraživanja iz 1963. godine. Starija građevina je bila ranovizantijska trobrodna bazilika, a mlađa je bila jednobrodna crkva iz osmog veka. U drugoj, dakle mlađoj crkvi, nalazilo se sedište lipljanskih episkopa. U južnom delu te crkve bio je sredinom četrnaestog veka sahranjen lipljanski episkop Teodor, a u spomen na taj događaj naslikana je i scena njegove sahrane. Gradnja i oslikavanje manastira završeni su 1321. godine. Ovo je bila poslednja zadužbina kralja Milutina. Kada se govori o ovom vladaru, može se reći da je on započeo politiku koju će kasnije krunisati car Stefan Dušan. Tokom njegove vladavine Srbija se višestruko proširila na račun Vizantijskog Carstva. Kralj Milutin bio je mlađi sin kralja Uroša I, i otac budućeg kralja Stefana Dečanskog. Vladao je četrdeset godina, a prema nekim podacima podigao je isto toliko crkava. Iako njegov način života nije bio primeren pravilima tadašnje crkve, dve godine nakon smrti je kanonizovan kao „ sveti kralj “. Na zapadnom zidu zidu južne bočne kapele nalazi se u celini očuvana Osnivačka povelja kralja Milutina, ispisana u 53 reda. Tokom turskih napada 1379. i 1383. godine, spoljašnja priprata je bila oštećena. Osim toga, ne postoji mnogo podataka o sudbini manastira tokom druge polovine četrnaestog veka. Jedan izvor govori o tome da je knez Lazar, nakon pogibije na Kosovu, prvobitno bio sahranjen u Gračanici. Ovaj podatak gotovo sigurno nije tačan. Nakon 1455. godine manastir se našao na turskoj teritoriji, a tadašnji mitropolit je morao izGračanice da beži na sever. Usledilo je potpuno gašenje srpske države, a samim tim i veoma težak period za sve crkve i manastire na njenom području. Kada je 1557. godine obnovljena Srpska patrijaršija u Peći, dolazi i do obnove manastirskog života. Gračanica je dobila nova vrata za ikonostas. Međutim, period prosperiteta nije dugo trajao .osmansko Carstvo sve više je finansijski propadalo, samim tim se na manastire i crkve stavljao veći teret. Gračanica je uspela da se održi tokom ovog teškog perioda, šta više bila je sedište mitropolita novobrdsikh i lipljanskih. Tokom Bečkog rata dolazi do Velike seobe Srba. Pretpostavlja se da je i Gračanica tada opustela i prepuštena propadanju. Tokom terora Jašar – paše, sa Gračanice je skinut olovni pokrivač sa krova. Novi krov crkva je dobila tek 1874. godine, ali za potpuno oslobođenje se još uvek moralo čekati. Gračanicu su privremeno oslobodili srpski vojnici u srpsko – turskim ratovima 1875 – 1878., ali je ona nakon Berlinskog kongresa ipak ostala u rukama Turaka. Prvi put se, nakon šesnaestog veka, crkveno zvono oglasilo početkom dvadesetog veka. Nakon Balkanskih ratova Gračanica je konačno vraćena Srbiji. Međutim, tokom Prvog svetskog rata nju su opljačkali Bugari. Nemar i neznanje naneli su Gračanici velike štete tokom međuratnog perioda. Tek 1963. godine izvršeni su konzervatorski radovi koji su Gračanici vratili stari sjaj. Tokom rata na Kosovu i Metohiji, manastir je u nekoliko navrata bio meta Albanaca. Tom prilikom oštećena je prednja fasada.
Arhitektura i umetnost manastira Gračanica
Manastir Gračanica ima oblik razvijenog i upisanog krsta, jednog u drugom, sa pet kupola, uključujući i otvorenu spoljnu pripratu, naknadno dodatu. Gračanica predstavlja vrhunsko delo kasnovizantijske arhitekture, sa jedinstvenim ukrasnim elementima na fasadi, koji naglašavaju izduženost crkve. Kupola je smeštena na četiri slobona stuba, a iznad prostora između krstastih otvora, četiri male kupole daju četvorougaoni oblik čitavoj celini. Đakonikon i oltarski prostor odvojeni su zidovima, a katolikon se nalazi na višem nivou. Crkva je građena naizmeničnim slojevima cigle i kamena. Priprata sa dvostrukim arkadama dodata je krajem četrnaestog veka, ali je ona u šesnaestom veku zatvorena. Na zapadnom zidu južne bočne strane nalazi se Osnivačka povelja kralja Milutina, ispisana u 53 reda, na pravougaonom polju 1, 8 metara širine i 1, 5 metara visine. Na kraju povelje nalazi se kraljev potpis i godina 6830. ( 1321. ). Portret kralja Milutina nalazi se na južnoj strani lučkog prolaza između unutrašnje priprate i naosa, a sa suprotne strane nalazi se portret kraljice Simonide. Kraljevski par je prikazan u trenutku kada ih kruniše Hrist. Najznačajnije freske u Gračanici su one sa predstavama Stradanja i čuda Hristova. U priprati se nalaze portreti kralja Milutina i kraljice Simonide, i kraljice Jelene Anžujske. Tu je i prikaz loze Nemanjića, koja prvi put počinje njenim osnivačem, Stefanom Nemanjom, a zavšava se kraljem Milutinom. Nedavno je otkriven portret sina Đurđa Brankovića, Todora, što svedoči o tome da se Gračanica nalazila u rukama srpskog despota. Deo fresaka uništen je tokom postavljanja mermerne ploče sa natpisom France – Serbie – 1914 – 1918., 1923. godine. Nažalost, bogata gračanička riznica stradala je tokom požara 1379. i 1383. godine. Danas se u manastiru čuva zbirka starih ikona, među kojima i ikona Hrista Milostivog iz četrnaestog veka. Po uzoru na manastir Gračanica podignuta je crkva Svetog Marka u Beogradu. Zbog svoje monumentalnosti, kulturno – istorijske i duhovne vrednosti, manastir Gračanica je jedan od najznačajnijih sakralnih objekata na teritoriji Republike Srbije.